Lạm phát là gì? Các công bố nghiên cứu khoa học về Lạm phát

Định nghĩa lạm phát

Lạm phát là hiện tượng tăng chung liên tục và bền vững của mức giá hàng hóa và dịch vụ trong nền kinh tế, dẫn đến sự giảm sút sức mua của đơn vị tiền tệ theo thời gian. Thực chất, lạm phát phản ánh mối quan hệ giữa lượng tiền lưu thông và khối lượng hàng hóa, dịch vụ thực tế: khi cung tiền tăng nhanh hơn cung ứng hàng hóa, giá cả có xu hướng đi lên.

Lạm phát không chỉ đơn thuần là sự tăng giá từng mặt hàng riêng lẻ mà là sự tăng giá biểu hiện trên một rổ hàng hóa tiêu biểu (basket of goods) theo tỷ trọng tiêu dùng của người dân. Thông thường, nhà hoạch định chính sách theo dõi chỉ số giá tiêu dùng (CPI) hoặc chỉ số giá sản xuất (PPI) để đánh giá mức độ lạm phát.

Các biểu hiện thường gặp của lạm phát bao gồm:

• Giá cả tiêu dùng liên tục tăng qua các kỳ báo cáo.
• Giá dịch vụ như y tế, giáo dục, giao thông tăng nhanh hơn thu nhập bình quân.
• Các chi phí sản xuất và nguyên liệu đầu vào được chuyển lên người tiêu dùng cuối cùng.

Phân loại lạm phát

Dựa theo tốc độ và mức độ tăng giá, lạm phát được chia thành các loại chính sau:

• Lạm phát nhẹ (Creeping Inflation): mức tăng dưới 3% mỗi năm, thường không gây xáo trộn lớn nhưng tích lũy lâu dài có thể ảnh hưởng đến thu nhập cố định.
• Lạm phát vừa (Walking Inflation): mức tăng từ 3–10% mỗi năm, khiến doanh nghiệp và người tiêu dùng phải điều chỉnh kế hoạch tài chính và đầu tư.
• Lạm phát mạnh (Galloping Inflation): mức tăng từ 10–50% mỗi năm, dẫn đến bất ổn kinh tế, giảm niềm tin vào tiền tệ, đòi hỏi chính sách khẩn cấp.
• Siêu lạm phát (Hyperinflation): mức tăng trên 50% mỗi tháng, ví dụ Đức năm 1923, Zimbabwe năm 2008; tiền tệ gần như mất giá hoàn toàn, nền kinh tế rơi vào khủng hoảng.

Loại lạm phát	Tốc độ tăng giá
Nhẹ	< 3%/năm
Vừa	3–10%/năm
Mạnh	10–50%/năm
Siêu	> 50%/tháng

Nguyên nhân lạm phát

Nguyên nhân lạm phát thường được phân thành ba nhóm cơ bản:

1. Cầu kéo (Demand-Pull Inflation): xảy ra khi tổng cầu trong nền kinh tế vượt quá tổng cung, dẫn đến cạnh tranh mua hàng hóa, đẩy giá lên. Nguyên nhân có thể do mở rộng chính sách kích thích, tăng chi tiêu công hoặc tín dụng đột biến.
2. Chi phí đẩy (Cost-Push Inflation): khởi phát từ tăng chi phí sản xuất như giá nguyên liệu, năng lượng, lao động hay thuế, khiến doanh nghiệp đẩy chi phí lên giá bán. Biểu hiện rõ trong giai đoạn giá dầu thô thế giới tăng mạnh.
3. Lạm phát dai dẳng do kỳ vọng (Built-In Inflation): khi người lao động và doanh nghiệp hình thành kỳ vọng giá sẽ tiếp tục tăng, họ đòi tăng lương và điều chỉnh giá bán liên tục, tạo chu kỳ “lương – giá” tự duy trì.

Thêm vào đó, lạm phát có thể xuất phát từ nguyên nhân tiền tệ (Monetary Inflation) khi ngân hàng trung ương nới lỏng chính sách tiền tệ quá mức, làm tăng cung tiền nhanh hơn tốc độ sản xuất hàng hóa – dịch vụ trong nền kinh tế (IMF).

Phương pháp đo lường lạm phát

Các chỉ số chính được sử dụng để đo lường lạm phát:

• Chỉ số Giá Tiêu dùng (CPI): đo biến động giá của rổ hàng tiêu dùng phổ biến, tính theo trọng số tỷ lệ chi tiêu của hộ gia đình (OECD CPI).
• Chỉ số Giá Sản xuất (PPI): đo chi phí đầu vào của ngành sản xuất, thường dẫn dắt xu hướng CPI sau một khoảng thời gian (BLS PPI).
• GDP Deflator: tỷ số giữa GDP danh nghĩa và GDP thực tế, phản ánh mức giá toàn bộ hàng hóa, dịch vụ sản xuất trong quốc gia (World Bank).
• Chỉ số lạm phát lõi (Core Inflation): loại bỏ biến động ngắn hạn của giá thực phẩm và năng lượng để xác định xu hướng dài hạn.

Công thức chung tính tỷ lệ lạm phát theo chỉ số P là:

$\pi_t = \frac{P_t - P_{t-1}}{P_{t-1}} \times 100\%$

Trong đó, P_t là chỉ số giá tại thời điểm t và P_{t-1} là chỉ số giá tại thời điểm trước đó. Độ chính xác của các chỉ số phụ thuộc vào khảo sát giá cả, lựa chọn mẫu và phương pháp tính trọng số.

Tác động kinh tế

Lạm phát ảnh hưởng trực tiếp đến sức mua của người tiêu dùng khi giá cả hàng hóa, dịch vụ tăng nhanh hơn thu nhập thực tế. Khi CPI tăng 5 % một năm, người lao động cần chi thêm 5 % thu nhập để duy trì mức sống, dẫn đến giảm tiết kiệm và thay đổi cơ cấu chi tiêu.

Đối với doanh nghiệp, chi phí đầu vào cao hơn (nguyên liệu, nhân công) buộc phải điều chỉnh giá bán hoặc cắt giảm chi phí khác, có thể làm giảm đầu tư mở rộng sản xuất. Trong dài hạn, chi phí menu (chi phí thay đổi giá thường xuyên như in lại thực đơn, điều chỉnh hệ thống thanh toán) và chi phí đình công (do người lao động đòi tăng lương) góp phần làm giảm năng suất và hiệu quả kinh doanh.

Ở cấp quốc gia, lạm phát cao làm sai lệch chỉ số kinh tế, khiến chính sách tài khóa và tiền tệ khó đánh giá đúng tốc độ thực tăng trưởng. Ngân hàng trung ương phải tăng lãi suất để kiềm chế lạm phát, nhưng điều này có thể kìm hãm đầu tư và tiêu dùng, làm chậm lại tăng trưởng GDP.

Chính sách tiền tệ

Ngân hàng trung ương là cơ quan chủ chốt trong kiềm chế lạm phát bằng chính sách tiền tệ. Công cụ quan trọng nhất là lãi suất cơ bản (policy rate): khi lạm phát vượt mục tiêu, ngân hàng trung ương tăng lãi suất, làm tăng chi phí vay mượn, giảm tổng cầu và từ đó hạ nhiệt áp lực lên giá cả.

Thị trường mở (open market operations) là công cụ phụ trợ, thông qua mua bán tín phiếu hoặc trái phiếu chính phủ để điều tiết thanh khoản hệ thống ngân hàng. Khi bán trái phiếu, ngân hàng trung ương hút bớt tiền về kho bạc, giảm cung tiền và kiềm chế lạm phát.

Yêu cầu dự trữ bắt buộc (reserve requirement ratio) cũng được điều chỉnh: tăng tỷ lệ dự trữ buộc ngân hàng thương mại giữ nhiều tiền hơn, giảm khả năng cho vay và thu hẹp tín dụng. Kết hợp các biện pháp trên giúp kiểm soát cung tiền và ổn định chỉ số giá tiêu dùng (Federal Reserve).

Chính sách tài khóa

Chính sách tài khóa nhằm hỗ trợ kiềm chế lạm phát tập trung vào điều tiết chi tiêu công và thuế. Giảm thâm hụt ngân sách, hạn chế phát hành trái phiếu chính phủ để bù đắp thiếu hụt, tránh bơm tiền vào nền kinh tế qua kênh tài khóa.

Tăng thuế gián tiếp như VAT có thể giảm tiêu dùng, hạn chế cầu kéo lạm phát. Tuy nhiên, các quốc gia cần cân nhắc tác động xã hội, khi tăng VAT có thể ảnh hưởng tiêu cực đến hộ gia đình thu nhập thấp.

Cải thiện hiệu quả chi tiêu công, ưu tiên đầu tư hạ tầng mang tính chất tăng trưởng dài hạn, đồng thời kiểm soát chi cho các chương trình hỗ trợ ngắn hạn không liên quan đến kích cầu tiêu dùng, giúp giảm áp lực lên tổng cầu.

Siêu lạm phát và khủng hoảng tiền tệ

Siêu lạm phát xảy ra khi giá tăng vượt 50 % mỗi tháng, tiền tệ gần như mất giá hoàn toàn. Đặc điểm là mất niềm tin vào đồng nội tệ, người dân chuyển sang tích trữ ngoại tệ hoặc hàng hóa thiết yếu, làm sụt giảm thanh khoản và đình trệ toàn bộ nền kinh tế.

Ví dụ Đức năm 1923: sau Thế chiến I, Chính phủ in tiền để chi tiêu công, dẫn đến giá thực phẩm tăng hàng triệu lần trong vài tháng. Zimbabwe năm 2008: lạm phát đạt đỉnh trên 79 tỷ phần trăm mỗi tháng, giáo viên nhận lương hàng ngày vì giá cả thay đổi quá nhanh.

Giải pháp khắc phục bao gồm tái thiết tiền tệ (đổi tiền theo tỷ lệ cố định), áp dụng mạnh tay chính sách kiềm chế cung tiền, triển khai hỗ trợ quốc tế và tăng cường niềm tin thông qua cơ chế độc lập hóa ngân hàng trung ương.

Kỳ vọng lạm phát và an ninh kinh tế

Kỳ vọng lạm phát của người tiêu dùng và doanh nghiệp ảnh hưởng đến quyết định lương, giá cả và đầu tư. Mô hình Adaptive Expectations cho rằng con người dựa vào lạm phát quá khứ để dự đoán tương lai; mô hình Rational Expectations giả định người dân sử dụng tất cả thông tin sẵn có, bao gồm chính sách của ngân hàng trung ương, để đưa ra dự báo.

Chính sách trọng tâm là neo kỳ vọng lạm phát (inflation targeting): ngân hàng trung ương công bố mục tiêu lạm phát rõ ràng và minh bạch, sử dụng các công cụ tiền tệ để giữ CPI quanh mức mục tiêu. Niềm tin vào cam kết của ngân hàng trung ương giúp ổn định kỳ vọng, giảm chu kỳ lương–giá tự duy trì.

An ninh kinh tế dài hạn đòi hỏi xây dựng cơ chế giám sát lạm phát hiệu quả, trong đó kết hợp chỉ số niềm tin người tiêu dùng (Consumer Confidence Index) phản ánh tâm lý và kế hoạch chi tiêu, hỗ trợ điều chỉnh chính sách kịp thời (IMF).

Triển vọng nghiên cứu và đổi mới chính sách

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu lớn (big data) và mô hình học máy (machine learning) dự báo lạm phát dựa trên các chỉ số giá, dữ liệu giao dịch hàng ngày và chỉ số tâm lý. Mô hình thực nghiệm giúp cải thiện dự báo ngắn hạn và phát hiện sớm áp lực giá.

Xu hướng tiếp theo là tích hợp chính sách tiền tệ và chính sách tài khóa (fiscal-monetary policy coordination), đồng thời phát triển thị trường trái phiếu xanh (green bonds) để huy động vốn bền vững, không làm tăng cung tiền mà hỗ trợ tăng trưởng xanh.

• Ứng dụng AI trong dự báo lạm phát theo thời gian thực.
• Phát triển công cụ bảo hộ lạm phát cho người dân như trái phiếu chỉ số hóa CPI.
• Kết hợp ESG và lạm phát xanh trong hoạch định chính sách.

Tài liệu tham khảo

1. International Monetary Fund. Inflation Targeting: Holding the Line. 2020. Link
2. Organisation for Economic Co-operation and Development. CPI and Inflation Data. 2024. Link
3. U.S. Bureau of Labor Statistics. Producer Price Index. 2024. Link
4. World Bank. GDP Deflator. 2023. Link
5. Blinder AS. Central Banking in Theory and Practice. MIT Press, 2021.